Primeiros asentamentos humanos. Cultura Castrexa
O facho
No extremo occidental da Península do Morrazo, individualizado do seu contorno e elevado sobre o Océano, o Monte do Facho acolleu ao longo de séculos distintas expresións da vida na comarca, que o son tamén da Historia de Galicia.
En primeiro lugar, desde o século X A.C. incluso o século VII A.C., existiu un poboado na ladeira este de o que a penas temos información salvo a do seu excepcional tamaño
A partir do século VI A.C. xorde o castro galaico, poboado fortificado que subsistirá mesmo o século I a.C. Del aínda podemos ver parte das murallas, o foso, as pedras que conformaban as súas vivendas e que hoxe cobren as ladeiras do monte, os vertedoiros de lixo nas marxes do poboado ou a topografía actual do monte que deriva tanto da construción mesma do poboado como da configuración natural.
Posteriormente, un santuario levantado sobre o cume vai recoller as vellas crenzas de quen vivira no castro para dotalas, ao longo dos séculos II ao IV d.C., dun novo carácter, agora marcado polo proceso de asimilación da cultura latina na rexión do imperio romano chamado Gallaecia. inalmente no século XVIII constrúese o posto de vixilancia costeira con fins militares do cal pervive a garita.
Apareceron 161 altares, no que fai casei dous mil anos debeu de ser un bosque de aras levantadas sobre o cume do monte. (Na fotografía aparece Enrique Massó en 1963 , rodeado de Aras).
Os altares votivos, ara en latín, son os achados máis significativos das escavacións do Monte do Facho. A súa función era ofrecer ao deus un pequeno monumento que recolle nunha inscrición a súa condición de exvoto, a divindade á que vai dirixida e, en ocasións, o nome do dedicante e/ou os motivos da ofrenda. Os exemplos do Monte do Facho constatan a interpretación que fan o galaicos dos modelos orixinais romanos. Á beira de escasos exemplos clásicos, atopamos a reformulación no ambiente provincial galaico, con variacións na morfoloxía e enriquecemento ornamental ata chegar despois nas últimas fases do santuario únala formas moi afastadas dos modelos romanos. Un proceso que expresa a creación dunha identidade estética e simbólica galaico-romana.
O santuario de Berobreo dispoñíase nunha área en pendente que circunda o cume do monte. Existen restos de columnas que indican a existencia dun edificio, pero ata agora só coñecemos unha disposición ao descuberto de altares que, fincados na terra e en grande número, ocupaban boa parte desa área. Unha acumulación que motivou a tendencia dos monumentos para ser estreitos e altos, configurando o que á vista parecía un "bosque de aras". Ao final da existencia do santuario, o lugar foi abandonado; as aras irán caendo e amoreándose, ás veces fragmentadas, para permanecer así ata os nosos días
Imperio Romano
Berobreo: enigmática deidade galaica.
No outeiro do Facho , existe un gran poboado do Bronce final, datado entre os séculos IX e VII a.C. No lado contrario do outeiro, aparece un gran castro da Idade do Hierro, fundado no século VIN a.C., que foi abandonado pouco antes ou pouco despois da conquista romana. E na croa, un santuario dedicado a un deus do panteón galaicorromano descoñecido polos investigadores incluso os anos 60: Bero Breo.
Non hai interpretación posible para o deus Berobreo que era venerado alí. Todo o máis que figura escrito nas aras é que é un "DiosLlar", é dicir, un deus doméstico, local.
O santuario estivo en activo entre os séculos II e IV d.C.
Ou Facho foi un gran centro de peregrinación nos séculos II e IV.
En ningún outro xacemento da península atopouse tal número de aras
Apareceron 161 aras. Algunhas as recuperaron Enrique Massó en 1963 e Suárez Mariño e o seu fillo José.
Están depositadas no museo de Pontevedra e no Quiñones de León, de Vigo.
O resto das aras, 119, descubríronse nas sucesivas campañas realizadas desde o 2003, nas que participaron un equipo de arqueólogos galegos e especialistas o Instituto Arqueolóxico Alemán, con José Suárez á cabeza.
Os peregrinos subían ao Facho e na cima do monte, e «plantaban» sobre a terra a súa ara ou altar, unha columna de pedra labrada dedicado ao deus Bero Breo, eran altares humildes, que no seu maior parte non superaban o metro de altura, -aínda que algunhas superan o 1,70-, con inscricións parcas e concretas. Pedíaselle saúde.
A inscrición, en latín, é sempre a mesma: «Deus lari Berobreo aram posuit prol salute».
Ao final da existencia do santuario, o lugar foi abandonado; as aras irán caendo e amoreándose, a veces fragmentadas, para permanecer así mesmo os nosos días.
O que non é lenda é a herdanza que Berobreo deixou a San Andrés. Incluso os anos trinta do século pasado, Ou Hío era lugar de peregrinación ao estilo de Santa Marta ou A Pobra, con cadaleitos e enfermos de todo tipo procedentes de distintos lugares do sur de Galicia.
O santuario do Facho foi abandonado sen violencia e nunca máis se volveron a realizar ritos no lugar.
Todo indica que o culto a Berobreo, tras sufrir un proceso de cristianización, foi absorbido por San Andrés
Vestixios da Cultura Castrexa e Romana...
Durante a ocupación romana de Galicia, o Morrazo pertencía ao convento Bracarense (con capital en Braga) e a poboación indíxena que habitaba estas terras entre ríoo Lerez e a ría de Vigo estaba incluída na tribo dos Helleni, nome que non debe inducir a crer que eran pobos de colonización grega.
Estes indíxenas vivían en poboados chamados castros que eran murallas circulares ou elípticas feitas de pedras e terra en lugares altos, dentro había casas e constitúen os poboados da época prerromana e romana.
En Cangas destacan vos castros de Ou Castelo en Darbo, Liboreiro en Coiro e ou Facho non Hío. Nestes castros* atopouse cerámica dá época romana e aras romanas, dedicadas a deuses indíxenas. De todos eles merece especial atención por ser único non só en Galicia senón na Península Ibérica " Ou Facho en Hío."
No monte de Ou Facho, atopamos o Santuario do Deus" Bero Breo ", deus "local" ao que se lle pedia saúde.
Da época romana está a chamada vila Pipín e tres piscinas atopadas na praia de Pinténs que se dedicaban á salgadura de peixe
O nome da vila
O nome de Cangas aparece por primeira vez na Historia nun documento de 1160, no que o rei Fernando II dona a herdade "" de Cangas, situada a beiras do mar, a un tal Varela, presumiblemente un cabaleiro.
Ou Nacemento da Vila..
Na primeira metade do século XV, moitos veciños das parroquias lindeiras de Darbo e Coiro asíntanse na fronte marítima; por iso aparecen referencias a que viven i exercen o seu oficio de mareantes no Porto de Cangas. O seu número chegaría a ser superior ao da parroquia de Darbo, articulándose entón un incipiente núcleo urbano onde destacan dous barrios, Ou Sinal e Ou Costal, núcleos primitivos da vila.
En 1467, e debido ao clima de anarquía política e os constantes abusos da nobreza, Cangas veu inmersa nunha gran revolta popular e antiseñorial coñecida como" II Guerra Irmandiña". Foi entón cando os sublevados derrocaron a Fortaleza de Darbo, pertencente á mitra arzobispal de Santiago.
A nosa poboación estorbe a ser citada como vila a partir do século XVI, cando se levanta a igrexa que pasaría a ser Colexiata no 1545. Neste momento constrúense outros importantes edificios como o Hospital, e configúrase xa como cabeza de Xurisdición do Morrazo, dotada de Rexemento (Concello), con notarios, escribanos públicos, e xuíces nomeados polo Arcebispo de Santiago. Del dependería Cangas desde entón, e nela cobraba medio diezmo por medio de fieis (inspectores de tributos) propios.
A nosa poboación empeza a ser citada como vila a partir do século XVI, cando se levanta a igrexa que pasaría a ser Colexiata no 1545. Nese momento constrúense outros importantes edificios como o Hospital, e configúrase xa como cabeza de Xurisdición do Morrazo, dotada de Rexemento (Concello), con notarios, escribanos públicos, e xuíces nomeados polo Arcebispo de Santiago. Del dependería Cangas desde entón, e nela cobraba medio diezmo por medio de fieis (inspectores de tributos) propios.
A comezos do XVII a próspera economía de Cangas entra en crise tras a invasión de Piratas "Piratas Berberiscos" en 1617. Pouco despois aparecen na vila un gran número de procesos por bruxería, entre eles o de de "María Soliña".
En 1702, os veciños viron con pavor como unha xigantesca escuadra anglo-holandesa penétrase na ría, perseguindo a unha frota franco-española procedente de América cargada de inmensas riquezas. En prevención, as maiores riquezas foran trasladadas a outras vilas e lugares próximos, por esta vez Cangas librouse do saqueo.
En cambio, outras poboacións da ría (como Redondela) foron obxecto de rapina e pillaxe por parte do inimigo, tras a vitoria na "Batalla de Rande".
A poboación agraria cultivará terras que son de dominio directo dos sectores eclesiástico e nobre, que pagará foros polas mesmas, que son percibidos polos señores medianeiros (fidalgos de segunda fila que aforan terras a campesiños).
Despois de 1750 a actividade industrial de salgadura pasa a mans dos fomentadores cataláns que se instalan en Bueu e teñen fábricas en Aldán e Hío.
A comezos do século XX, as salgaduras comezan a deixar paso ás fábricas de conserva que levarán o protagonismo da actividade industrial, e despois de 1939 instálase en Cangas o enorme complexo conserveiro de Massó que chegará a ter mais de 1000 posto de traballo e que entra en crise na década de 1980 ata desaparecer.
Hoxe a vila é un centro urbano que depende económiocamente da área de Vigo aínda que o sector de servizos é a actividade principal, segue tendo importancia o sector pesqueiro cunha importante mariñeiría que pesca nos caladoiros de Gran Sol e África.
O futuro está na aposta polo Turismo. Hai un elevado desenvolvemento do sector inmobiliario, porque o seu clima, praias, deportes náuticos e gastronomía fan que sexa a segunda residencia de numerosos visitantes.
Reseña histórica da caza da balea en Cangas...
A caza industrial da balea comeza na segunda metade do século XIX, coa aparición de dous innovadores técnicas que reactivaron esta actividade, a invención e perfeccionamento do canón lanza arpones polo noruegués Svend Foyn por unha banda e , por outro a propulsión a vapor e o casco metálico das embarcacións. Incluso este momento a caza fora artesanal e non estaba exenta de riscos.
Nesta época son dúas as empresas baleeiras que actúan en Galicia, a compañía Baleeira española, creada en 1914 unha iniciativa de capital Noruegués, que non empezou a súa actividade ata anos mais tarde, debido á Primeira Guerra Mundial.
Vai operar nun primeiro momento na área do estreito de Xibraltar, con técnicos noruegueses que asesoran aos españois. Comezará a súa actividade en Galicia en 1924 coa apertura da factoría de Caneliñas..
A outra empresa era a Sociedade Anónima Coroa, con domicilio social en Vigo, que obtén a a súa primeira autorización para dedicarse a caza da balea en decembro de 1923 a nome de Don Cipriano Roque de Careaga, e Cortina. Esta empresa esta asociada tamén a outra de nacionalidade norueguesa. O ano seguinte , en 1924, e antes de que se abrise a factoría de Caneliñas comeza a súa actividade industrial no buque factoría Alfonso XIII, que fondea primeiro na enseada de Barra, pero tamén posteriormente na ría de Aldán.
Ante estes datos podemos soster con orgullo que a actividade baleeira industrial en Galicia tivo o inicio no noso Concello. Esta empresa utilizou para a caza, barcos de fabricación estranxeira, noruegueses e británicos, adecuados para o seu fin, os Coroa I, II, III, IV, que abastecían coas súas capturas o buque factoría.
En 1927 termina esta primeira fase da explotación industrial da balea debido basicamente a factores económicos. A chegada das guerras Civil e Mundial, supuxo que esta actividade ata moitos anos despois, unha vez superado este episodio bélico. Polo que se refire a Galicia, a actividade, retómase, de novo na restaurada factoría de Caneliñas a cargo da empresa Industrias Baleeiras S.A. (IBSA), que inicia a súa actividade en 1951, obtendo o permiso para a caza que irá renovando ata a chegada da moratoria. A segunda autorización que se concede nesta época faise a favor da factoría de Balea C. B.. Empresa esta en a que participan a partes iguais Massó Irmáns S.A, Barreiras e IBSA, e que comeza a súa actividade en 1955 desde a factoría de Balea en Cangas, aproveitando nas súas instalacións material da desmantelada factoría de Benzú, actualmente territorio de Marrocos.ns material dá desmantelada factoría de Benzú.
Xa no ano 1964 concédese unha licenza a Massó Irmáns S.A que vai actuar desde a de Cabo Morás, na mariña Lucense.
As tres empresas van posteriormente a fusionarse baixo a denominación de IBSA, nome co que chegaría all final da súa actividade coa entrada en vigor da moratoria.
A factoría de Cangas ía permanecer activa trinta anos, desde 1955 ata 1985.
A mellor época para a caza eran os meses de verán e outono, aproveitando as migracións dos cetáceos. No comezo da actividade de Salgueirón, a campaña comezaba en abril, aínda que coa redución de capturasse atrasou ata e mes de xuño. A zona de caza situábase a unhas 40 ou 50 millas da costa, sendo raro a presenza de capturas ao leste dos nove graos de lonxitude oeste. Normalmente saía un barco da factoría de Cangas e dúas de Caneliñas e Cabo Morás respectivamente. A arribada coas capturas producíase con independencia do porto de orixe, en función da menor distancia da factoría a terra, porque na caza costeira era moi importante que a captura se procesase inmediatamente para evitar perdidas na calidade do produto.
Fai relativamente pouco, despois do cesamento da activade baleeira, varios destes buques estiveron fondeados dentro da dársena do porto de Cangas, estampa que aínda podemos lembrar admirando o gran papel fotográfico que se atopa na entrada no edificio do antigo Concello na Rúa Real.
Fose como fose , a actividade baleeira acabou tamén en Cangas, e do esplendor pasado só quedou o oxido que foi cubrindo as vellas instalacións.
Século XV.
A Guerra "Irmandiña" en Cangas
Gorriones contra Falcóns ... ...
En 1467, deu comezo uno dos acontecementos máis significativos da Historia de Galicia, ao que Cangas, desde logo, non foi allea.
Logo, os abusos e desmáns da nobreza galega eran de tal magnitude que sumiran a todo o Reino na máis completa anarquía. As súas fortalezas se convertíran nun niño de malfeitores; os roubos e crimes de toda índole eran moeda común ao longo e ancho do país, substituíndo a orde e a xustiza pola lei do máis forte. Ademais, o afán desmedido dos señores feudais por engrandecerse e enriquecerse levounos a usurpar señoríos eclesiásticos e a protagonizar continuos enfrontamentos entre si.
Todo o es terminou por exaspera-os ánimos do campesinado e das cidades, que desde 1464 principiaron a solicitar o consentimento de Rey para formar irmandades que se encargasen de velar pola seguridade e a paz. A partir deste intre, os feitos precipitáronse. O movemento asociativo, que empezou nos principais núcleos de poboación, estendeuse como un arroio de pólvora mesmo os últimos confíns rurais, para desembocar na formación da "Santa Irmandade do Reino de Galicia". Os seus cargos electos considerábanse delegados rexios, e como tales asumiron o poder.
A resolución dos "alcaldes" e deputados "" irmandiños á hora de aplicar xustiza foi implacable: numerosos asasinos e bandoleiros foron executados sumariamente, mediante "asaetamento". Posteriormente, a ira irmandiña dirixiuse contra o máximo símbolo da opresión feudal: as fortalezas. Un inmenso exército popular cercou e acabou derrocando non menos de 140 torres e castelos en todo o país, tras o cal a derrota dos grandes nobres foi completa, fuxindo estes a Portugal ou Castela. Entre 1467 e 1469, a Santa Irmandade foi o único goberno que tivo Galicia.
En Cangas, o oprobio señorial estaba representado pola fortaleza de Darbo (recreación arriba),, pertencente desde 1184 ao arcebispo de Santiago. Situada no cume do que hoxe se coñece como Monte Castelo, consistía basicamente nunha preto ou muralla, reforzada con catro bastións, e no seu interior situábanse dúas casas, protexidas á súa vez por unha empalizada de madeira. Aínda que constituía unha construción máis ben feble, o seu emprazamento convertíaa nun punto moi difícil de atacar.
Tamén a nosa vila tivo a súa propia "irmandade" co seu correspondente "alcalde", Xoán de Fontefría. E a saña dos sublevados cangueses recaeu sobre o próximo castelo, ao cal acudiron para cercalo "todos a unha", segundo dicilo da época. Non sabemos se foi tomado ao asalto ou se foi entregado pacíficamente poñer o seu "meriño" Vasco Fernández. O que si é seguro é que foi totalmente destruído, e case con certeza "ata non deixar pedra sobre pedra", tal e como os irmandiños afacían facer. E aínda terían tempo as milicias populares de Cangas para participar no derrocamento doutras fortalezas próximas, como a de Soutomaior.
Despois de que os "gorriones" triunfasen sobre os "falcóns" durante tres longos anos, chegou a hora de que estes últimos resarcísense. A contraofensiva señorial de 1469 terminou co desbaratamiento final das irmandades, pero nada volvería ser o mesmo. A derrota militar de 1467 supuxo o principio do fin do poder feudal da aristocracia galega; o seu illamento social fíxose patente, e tamén a súa total incapacidade para dirixir politicamente o país.
Os decenios próximos traerían consigo un fortalecemento da monarquía e das súas institucións, e Galicia entraría con paso firme na noticia era da modernidade.
Século XVII
Destrución de Cangas polos Piratas.
As Bruxas de Cangas e a Inquisición || María Soliña
Entre 1619 e 1628 numerosas mulleres de Cangas foron xulgadas polo Tribunal do Santo Oficio (Inquisición) por suposta "bruxería". Hoxe en día sabemos que aquelas desgraciadas, que acabaron confesando atrocidades a forza de espantosos tormentos, foron en realidade vítimas dunha invención dos inquisidores. A caza "de bruxas" estivo directamente provocada polo empobrecimiento xeral que seguiu á invasión turca de 1617. A pequena nobreza viu descender as súas rendas de maneira alarmante, polo que buscou por todos os medios os recursos necesarios para manter o o seu nivel de vida. A Inquisición, integrada case exclusivamente por membros deste grupo social, foi un eficaz medio para lograr o o seu propósito.
O obxectivo primordial era arrebatar as certas persoas os seus "dereitos de presentación" en capelas e "freguesías". Consistía este dereito en que os sucesores do fundador dunha igrexa podían propoñer ao seu titular cando quedase vacante, e á súa vez participar dos beneficios que aquela xerase. Para disimular o seu reprobable propósito, mesturaron algunhas que si os posuían con outras que eran "pobres de solemnidade". Moitas delas atopábanse totalmente desamparadas, por quedar viúva tras os tristes sucesos de 1617.
Leste foi o caso da máis famosa das supostas "bruxas" de Cangas, ou polo menos a que máis transcendeu do seu tempo, inmortalizada en cantar como o que di: "Ai que Soliña quedaches, María, María Soliña". Esta cantiga parece indicarnos que as xentes a lembraron, maís que como maléfica e perniciosa bruxa, como unha pobre e desgraciadísima muller, reflexo de todos os sufrimentos do pobo.
María Soliña, posuidora de dereitos de presentación en Aldán e Moaña, entrou nos cárceres secretos da Inquisición no 1621. Todo o proceso foi dirixido a demostrar que esta inofensiva muller gozaba de poderes demoníacos, capaces de provocar incontables males, e que entregara a súa alma ao diaño. Pero foron as propias confesións de María Soliña, provocadas polo suplicio, as que chegaron a rozar o paroxismo. Asegurou ser bruxa desde había máis de 20 anos, e ter actos nefandos co demo durante longo tempo,o cal se lle aparecía en forma de home.
E mentres isto declaraba, María Soliña suplicaba clemencia ao Tribunal e proclamaba o seu arrepentimento, pois aseguraba que xamais renegara de corazón do noso Señor, senón só de palabra. Todo isto revela a desesperación anímica desta muller, como consecuencia dunha terrible tortura física e psicolóxica. O 23 de xaneiro de 1622 chegou por fin a sentenza. Foi condenada cunha confiscación de bens, debendo portar o hábito penitencial durante medio ano. Non sabemos chegouse a cumprir toda a pena, pois probablemente a súa vida non durou moito máis. As secuelas físicas do tormento non podían deixar de notarse nunha muller de 70 anos de idade. A súa acta de defunción non foi atopada aínda. Talvez algún día descubramos onde repousan os seus castigados restos.
Outras moitas "bruxas" foron xulgadas durante estes anos. Mulleres como Catalina de la Igrexa, que confesou matar a cinco criaturas. Ou como Elvira Martínez, Teresa Pérez, María dos Santos,...estas pobres infelices merecen o respecto dos heroes anónimos dun pobo que houbo de sufrir, estoicamente, os abusos e a avaricia infame duns poucos. Talvez próximas investigacións acheguen nova luz sobre as súas vidas, pero a memoria colectiva lembraraas non como meigas, senón como o que realmente foron, persoas de carne e óso, con todas as as súas miserias e grandezas.
María Soliña. (Celso Emilio Ferreiro)
Polos camiños de Cangas
a voz do vento xemía:
ai, que soliña quedache,
María Soliña.
Nos areales de Cangas,
Muros de noite erguíanse:
Ai, que soliña quedache,
María Soliña.
As ondas do mar de Cangas
acedos ecos traguían:
ai, que soliña quedache,
María Soliña.
As gueivotas sobre Cangas
son?vos de medo tecían:
ai, que soliña quedache,
María Soliña.
Baixo vos tellados de Cangas
anda un terror de auga fría:
ai, que soliña quedache,
María Soliña.
Os turcos destrúen a vila de Cangas
En 1617, tiveron lugar os feitos máis dramáticos que coñeceu Cangas ao longo da súa dilatada Historia. Un 4 de decembro, os habitantes da ría de Vigo vían espantados como once buques corsarios turco-berberiscos fondeaban nas illas Cíes. Os seus propósitos non podían ser máis sanguinolentos: causar a maior desfeita posible nas posesións da Coroa Española, e practicar a rapina e a pillaxe.
Aínda trataron novamente os piratas de apoderarse de Vigo, infructuosamente, antes de dirixir as súas proas contra Cangas, que entón era unha humilde vila de pescadores, totalmente desprotexida. A escasísima milicia non dispoñía de recinto fortificado algún no que resistir, nin tampouco de artillería. As primeiras horas da mañá, tras un intenso bombardeo, uns 1.000 homes desembarcaron en Rodeira e na Punta de Balea, ante as aterrorizadas xentes do lugar. Ás mermadas tropas uníronse numerosos veciños mal armados, protagonizando unha loita desesperada, en abafadora inferioridade numérica. O maior heroísmo daqueles homes e mulleres estivo en que foi o sentido da honra o que lles impediu abandonar os os seus fogares ante o invasor, pois en tales condicións era impensablela vitoria.
Ás poucas horas, os que conseguiron fuxir aos montes próximos puideron contemplar un espectáculo espantoso: a vila ardía polos catro custados, incluída a Colexiata e o Hospital, e ducias de cadáveres sementaban as rúas. Aínda se dedicaron os turcos para saquea-os arredores durante tres días (nos que queimaron tamén a igrexa de Darbo) antes de desaparecer co seu rastro de morte. Con eles levaron un gran botín, pero tamén a decenas de persoas cara o cativerio de Alxeria
O pobo de Cangas tardou moito tempo en recuperarse daquel desastre. A súa poboación quedou dezmada; a súa economía, estragada. Un novo azoute, a fame, cebouse cos máis desfavorecidos, o que se vería agravado polas malas colleitas durante os anos próximos.
Aqueles terribles sucesos deixaron na memoria colectiva de Cangas fondas cicatrices de dor e de medo, que ao final quedaron inmortalizadas pola tradición oral. É o caso dun famoso poema anónimo da época, que nos di nunha das súas estrofas:
"?Viñeron vos mouros arrenegados,
lá de moi lonxe, lonxe, lonxe.
Todo arrasaron e estaba o
Á para moi lonxe, lonxe, lonxe,
Quen fora galgo,
quen fora paxaro,
quen fora vento!
A batalla de rende , 1702
En 1702, as nosas costas foron escenario dun dos máis cruentos combates navais que lembra a Historia de Europa. Por aquel entón, o continente debatíase nun conflito de grandes dimensións, no que estaba en xogo a sucesión á Coroa de España.
A posibilidade de que Felipe de Anjou, neto do Rei Sol, accedese ao trono español, provocou a enérxica reacción das demais potencias, medorentas de ver unidos o poderío militar e económico francés co inmenso potencial do Imperio colonial español. O 11 de xuño deste mesmo ano partía de La Habana, rumbo a Cádiz, fregaa de Indias: 19 galeóns españois, escoltados por 22 buques franceses, transportaban o máis valioso cargamento que xamais cruzara o Atlántico. Pero mediada a travesía, descubriron que unha poderosísima escuadra anglo-holandesa estaba a agardalos no Cabo San Vicente. Así que o almirante Manuel de Velasco, seguindo os consellos dun piloto galego, poxo rumbo á ría de Vigo, na que entraron o 22 de setembro. O convoi buscou refuxio na Enseada de San Simón, comezando inmediatamente os preparativos para a defensa: o paso de Rande foi obstruido por unha barreira de touros, cables e pequenas embarcacións, á vez que se recrutaban apresuradamente milicias para reforzar os dous pequenos fortes existentes a cada lado do estreito. Paralelamente, 1.200 carros do país foron requisados para transportar as mercadorías a Madrid.
Un mes foi exactamente o tempo que tardou Rooke en descubrir o paradoiro de Fregaa da Prata, e o 22 de outubro entraba na ría a escuadra máis grande que por aquí viuse. O primeiro labor dos anglo-holandeses era tomar os castelos de Rande e Corveiro, o que lograron o día seguinte sen grandes dificultades. Entón, comezou a gran batalla. A artillería francesa conseguiu conter ao adversario nos primeiros envites. Así foi ata que o "Torbay", buque insignia británico, e armado con picos, logrou romper a barreira que impedía o paso do estreito. Fregaa rival puido xa penetrar no fondo da ría, onde a falla de espazo para as manobras non deixou outro recurso que a abordaxe. A encarnizada loita corpo a corpo combinouse co uso de numerosos materiais incendiarios, provocando un espectáculo dantesco e espantoso. A diferenza numérica entre unha escuadra e outra era moi grande, e aínda que os franceses batéronse valerosamente, a derrota fíxose inevitable. Foi entón cando o comandante de fregaa mercante española, que carecía de medios de defensa, ordenou afundir os buques para evitar que caesen en mans inimigas. Moito se especulou sobre a posibilidade de que os galeóns españois se fosen a pique cargados de incontables riquezas, cimentando así a lenda do "Tesouro de Rande".
Incluso o día de hoxe, foron numerosas as expedicións que o buscaron. É probable que a parte máis valiosa do cargamento tivese partido xa cara a Meseta, durante o longo mes que estivo fregaa na ría. Con todo, non se pode descartar que unha parte importante permanecese aínda nas adegas das naves. Iso parecen indicar os catro millóns de pesos que levou o inimigo, e que xunto cos sete buques de guerra capturados e seis galeóns, constituíron un considerable botín.
O que si está fóra de toda dúbida é que a batalla de Rande foi unha carnicería. Do bando franco-español caeron 2.000 homes, mentres que os mortos ingleses e holandeses foron uns 800. Tamén está claro que foi un desastre para os derrotados. Os franceses perderon os seus mellores buques de guerra, e os españois quedaron sen barcos para facer a carreira de Indias. E mentres o noso país procurou esquecer enseguida tan amarga derrota (ao que contribuíu non pouco o relativo éxito no balance total da guerra, que permitiu a consolidación dos Borbóns no trono), a vitoria de Inglaterra e Holanda conseguiu enorme difusión en toda Europa, e foi celebrada durante longo tempo. A ?Callede Vigo", en pleno centro londiniense, segue a lembrar aos británicos a gran transcendencia que este feito de armas tivo, do mesmo xeito que Xullo Verne inmortalizo os tesouros de Rande na súa novela "20.000 leguas de viaxe submarina.
